TO A WOMAN POET

DYING IMMORTAL

yesterday I had a talk

with an old man

who had your eyes

The same laughing squint

hiding a watchfulness

that catches even hints

Of rainbows

-poem to her comrade

  

The fronds, without being told, danced in crosses

On a deathground of proud trees and humble hills

And the birds knew when to chirp their elegies

Even the rocks seemed to be renewing themselves

Angrily, where they had been chipped off

By the violence of lead warring against earth.

Rains poured in January and spirited away

Your bloods into the roots of quiet bamboo

And into the headwaters of the lowland brook.

The earth must have felt wonder: this warm body

Has slumped so beautifully, clutching its own

As though in a prophecy of bittersweet reunion.

You had written of lilies in the free undergrowth

Unfolding like the remembered eyes of your love,

Eyes more constant than the glimmer of fireflies

Lilies like torches in a dark season of monsoons.

It may not be so strange, after all, that memories

Of our moment of dying over your unreal death

Persist to haunt us: it was only a second of grief,

And we small need, oh! a  brave cycle of lifetimes

To feel your hands in ours, fully hold your spirit

As we follow trails where you planted your flowers.

    

 SA ISANG MAKATANG BABAI

NA YUMAO, AT WALANG HANGGAN

kahapon, aking nakausap

ang isang matandang

tulad ng sa iyo ang mata-

naniningkit habang tumatawa

may lihim na katalasang

nakahuhuli ng kahit bahid

ng mga bahaghari.

Di man pinagsabiha’y hugis krus na nagsayaw

ang nangingipuspos na mga dahon ng niyog

Sa libingang may tanod na puno’t burol.

Maging ang bato ay napahumindig, kung saan

Tinipyas ng tinggang namuhi sa iyong lupa.

Dumagsa ang ulang Enero, itinakas nito

Ang dugo mo’t inipon sa ugat ng kawayan

Inilagak sa bukal na ang tungo’y kapatagan

Nagtaka ang lupa, marahil: kay init ng

Iyong katawan!  At anong payapang nakahandusay...

Yumakap sa damo, tinik, luwad, bulaklak

Waring itinakda ang pag-aalay sa gubat!

Sumulat ka noon tungkol sa mga liryo:

Kawangis kaya’y mga mata ng mahal mo

Na nakatutok saanman abutan ka ng dilim?

Matang ang ningas ay higit pa sa alitaptap

Liryong sulo mo sa kadawagang hinabagat

Hindi nakapagtatakang kami pa’y dinadalaw

Ng mga sandaling nag-ulat noon ng pagpanaw:

Saglit ding kamatayan, saglit ding pagkapugto

At ngayo’y kailangang namnamin habambuhay

Ang dampi man lamang ng nakadaop mong kamay

Ang rikit ng tinula mong pag-ibig sa lahat

Habang aming tinutunton ang pinagtamnan mo

ng mga bulaklak.  

                                                  -    by Edgar Maranan

                                                        both English and Filipino translation 

LIHAM NI LORY PARA SA MGA KASAMA


VIRGIE, INE, CHENG at Tambourine Man

c/o CHARY LINE VIA GUIA

17 Enero 1976

Mga kasama,

 Bagamat medyo huli na, maalab na pagbati sa ika-7 aniversaryo ng ating Partido.  Dumating ang inyong mga sulat bago mag-Pasko at tunay na nakapagdagdag ito sa diwa ng pagdiriwang.  Kay sayang makarinig mula sa mga napalayong kasama! Hindi kami nakapagpadala ng sagot noong huling lakad ng kom pagkat nagipit sa panahon.  Sa panig ko, pawang mga opisyal na sulat at ulat lang ang nakaya kong tapusin. Kaya nga’t para sa ulat na ito’y sinamantala ko ang madaling araw.  Totoong napakabigat ng iskedyul namin lalo na ngayon. 

Ang sonang gerilya na kinapapalooban ko ay nasa panahon na naman ng pamamasok ng kaaway.  Patapos na ang tag-ulan at muli na naman nilang matatawid ang mga ilog at dagat.  Napakahalagang maihanda ang Partido, hukbo at masa upang ito’y makapanatili ng sarili at huwag madurog ng kaaway.  Malaki ang pagkahawig ng sonang ito sa mga sona sa CL.  Relatibong malapit sa malalaking sentro at linya ng komunikasyon, malaki ang taya ng mga naghaharing uri at dayuhang kapitalista, bagamat bulubundukin at may ilang bahaging prontera.  Noong nakaraang taon, laban sa ating dadalawang iskuwad gerilya na halos pawang single-shot ang mga baril, nagbuhos ang kaaway ng isang batalyong PC-PA tropa.  Ang  layunin ng operasyon ay “inisin sa duyan” ang rebolusyonaryong kilusan dito; alam ng kaaway na maliit at mahina pa ang ating puwersa.

Bagamat 5 kasamang kadre at mandirigma ang napatay sa operasyon at 2 namumunong kadre ang nadakip bukod sa mahigit isandaang masa na dinakip o binugbog bigo ang kaaway, nananatiling buo ang ating hanay at matatag tayong maling nagbangon.  Sabi nga, muli tayong tumayo, magpahid ng dugo’t malibing ang mga kasamang nasawi at mahigpit na humawak ng sandata upang muling humarap sa kaaway.

Nitong mga huling buwan, ang organisasyon ng Partido sa sona ay naglagom ng karanasan upang makita ang naging mga kahusayan at kahinaan sa nakaraang pagkilos.  Marubdob na nag-aral ang buong kasapian sa mga ginanap na komperensyang pangteorya.  Naging malinaw sa mga kasama ang mga katangian ng sona at kung paano sa nakaraang pagkilos ay naging hiwalay sa kongkretong kalagayan ang naitakda at naisagawang programa.  Pangunahing tendensya ang bahid ng dogmatismo at “kaliwang paglihis”, naging labis ang pagtaya sa sariling puwersa at lubhang matayog ang mga ambisyon.  Sa kaparaanan ng pagwawasto, lalong napalalim ang pag-unawa ng buong kasapian sa digmaang bayan at maraming natutuhan hinggil sa paglapat ng MLMTT (Marksismo-Leninismo-Kaisipang MaoTsetung) sa mga aktwal na kalagayan.  Sa ngayon, natapos na ang malaking bahagi ng pagwawasto at panloob na konsolidasyon; nasa yugto na ng pagbigay ng pangunahing diin sa pampulitikang Gawain.  Makailang ulit na mas handa ang ating subhetibong puwersa sa pagharap sa panibagong pananalakay ng kaaway.  Kung maiiwasan ang naging mga kamalian sa nakaraan, di magtatagal at malalagay na tayo sa kalagayang makapaglulunsad ng taktikal na pananalakay sa kaaway.

Sa gitna ng ganitong kalagayan, marahil mauunawaan ninyo kung bakit medyo nadiskaril ako sa ilang mga nakuhang impresyon mula sa inyong mga sulat.  Lubog na lubog ako sa kalagayan ng digmaan at medyo nagitla ako sa nakitang kalagayan ng ilang mga kasama – na wala sa digmaan o parang wala sa digmaan.  Ngunit sa panahong namagitan mula noong una kong mabasa ang inyong mga sulat at ngayon, napag-isipan ko na ito ng mas malalim at nakikita kong maging ang mga kasamang sa wari’y wala sa digmaan ay nakapaloob ito at di mahihiwalay na bahagi nito.  Halimbawa na lang, di ba’t halos pawang nabilanggo na  tayo? Naging POWs (Prisoners of War)? At ngayon ang iba sa atin ay nakabalik sa pangunahing agos samantalang ang iba’y naging DPs (displaced persons o water lilies sa terminolohiya ng lungsod).  May ilan ding pansamantalang nahiwalay, hindi dahil sa pagkabilanggo kundi dahil sa ibang pangyayari tulad ng dislokasyon sa organisasyon ng Partido na dulot rin ng digmaan.  Lahat tayo ay nasa digmaan pati na ang mga walang kamuwang-muwang tulad ng mga sanggol at taong di mulat.  Ito ang ating obhetibong kalagayan.  Nagkakaroon lamang ng kaibahan sa antas ng mga may kamalayang kapasiyahan na pumaloob sa digmaan at maging bahagi ng puwersang nagtatakda ng direksyon nito at tagumpay. Maari tayong dalhin na lang ng agos ng rebolusyon.  At maari tayong siyang maging motibong puwersa nito, bahagi ng talibang organisasyon.  Ngunit ito’y sa kasalukuyang yugto lang ng digmaan.  Sa pag-unlad nito, tayong may kamalayan at karanasan na pipilitin at pipilitin ng kalagayang manguna sa rebolusyonaryong agos o sumalungat rito.  Ito ang sinasabing “burden of awareness”.  Hindi na natin maisasara ang mata ng diwang namulat na.  Pansamantala, maaring mahilom ito, mapuwing. Subalit kamatayan na lang ang makapagpipikit.  Kayat mulat tayong mananangan ng sandata para sa sambayanan o para sa mga mapagsamantala’t mapang-api, alin lang sa dalawa.

Tulad ng sabi ni Kasamang Virgie, “we believe in you like hell.”  Bagamat naipamukha na sa atin ng mga katulad ni Ramon na may ilang magtataksik sa rebolusyon mula sa kaloob-loobang hanay natin, hindi nasira ang tiwala ko sa nakararaming kasama.  Buo ang pananalig ko na habang nakikitunggali tayo sa sarili ay magagapi ang anumang multo’t halimaw tulad ng pesimismo at pagpapabaya sa rebolusyonaryong tungkulin.  Napakagandang senyales, sa wari ko, ang nasasalaming “self consciousness” sa inyong pagtaya sa sarili, ang kawalang pagkukunwari at walang kurap na pagtingin sa katotohanan.  Bagamat nababalot sa madidilim na salita, ito’y may hugis ng pag-asa.  Kundi’y hindi na marahil kayon mag-aabalang sumulat sa amin.

Paano ko kaya maipahihiwatig kung paano lalung tumining sa isipan ko at damdamin ang kahulugan ng katagang “kasama” nang mabasa ko ang inyong  liham?  Tunay na nagkakalayo tayo sa pisikal na distansya at kinapapaloobang kapaligiran – ibang iba ang ating mga kalagayan – subalit naroon at di maipagkakamali ang init ng halik at yakap, ang marubdob na pagmamahalan na isinilang at binubuhay ng rebolusyon.  Sabi nga ni Kasamang Cheng, alam na natin ang tibok ng bawat isa – hindi man ito lubusang nagkakasabay.

Sana ay maunawaan niyo kung iisang sulat lang ang magawa ko sa ngayon para sa inyong lahat. May mga partikulat akong karanasan at kaisipan na nais ibahagi sa mga particular na kasama subalit kailangang mamili ako sa isang sulat o wala muna.  Ayaw ko namang magpadala ng maraming sulat na pawang telegram.  Huwag niyo naman sana ako gantihan ng isang “joint letter” din!  Nais kong maging mas malalim ang pang-unawa sa inyong buhay. Napakarami ring nais kong mabalitaan hinggil sa lungsod, sa mga isyu na mainit ngayon, sa kalagayang pangkultura, sa mga masalimuot na maniobrahan sa hanay ng mga reaksyonaryo, pag-unlad ng pandaigdigang kalagayan atbp atbp atbp.  Napakahalaga sa amin rito na bihirang makabasa ng pahayagan o makapakinig ng radio, ng inyong buhay na pagsusuri sa pambansa at pandaigdigang mga pangyayari, kundi’y magiging napakakitid ng aming kamalayan – at ito’y maaring magbunga ng subhetismo o lokalismo.  Tiyak na maraming bagay na “taken for granted” na ninyo subalit bago sa amin (at siempre vice, versa).  Huwag tayong manghinawa o tamarin na sumulat sa isa’t isa.  Mali ang sabi ni Kasamang Ine na di siya maaring maging ka-koresponsal ng mga tulad naming nasa kanayunan.  Marami kayong alam na di namin alam. At hindi kami interesado sa mga magagandang balita lamang.  Ang lahat, pati kapaitan at kasakitan ng isa’t isa, ay makabuluhan sa ating pag-aaral hinggil sa kabuuan ng buhay  ng tao sa daigdig, at sa paglikha natin ng tunay na makataong lipunan.

Kaya, sa madaling salita, SUMULAT KAYO NG MAS MAHABA, hane? 

Bukod sa pagsulat, nais sana naming hilingin ang inyong patuloy na pagtulong sa pag-solicit ng mga pangangailangan dito.  Maraming maliliit ngunit mahalagang mga bagay na maari niyong ipadala, tulad ng medyas, bonnets, kumot, panlamig, ballpens, notebooks, notepads, scissors, nailcutters, needles and thread, paper clips and fasteners, business envelopes, manila envelopes, large and small plastic bags, flashlights, batteries, jungle knives, medicines, pagkaing naitatabi o naiimbak tulad ng de lata at daing at mga instant foods gaya ng Royco soups, vetsin, pantalon at t-shirt na dark colored at madaling matuyo, mga sako, raincoats, toothbrushes, toothpaste, sabon atbp atbp.  Kung magagawa niyong magsolicit kahit small amounts nito at tipunin bago ipadala rito, napakalaking tulong talaga.

May particular na pangangailangan rin dito ngayon ng tutulong ng research hinggil sa mga vested interests dito.  Maari ba kayong tumulong?

At lalo’t higit, may malaking pangangailangan para sa mga kasamang gaganap sa gawaing liyason.  Sino kaya sa inyo ang puwede?  Kakailanganing mag-commute sa lalawigan mga dalawang beses sa isang buwan, magsagawa ng alliance work at pumasok sandali sa sona upang makapanayam ng lubos hinggil sa gawain.  Ano ang inyong palagay? Sabik naming hihintayin ang application forms.

Lampas 8:00 a.m. na at dumating ngayon lang ang mga kasama sa hukbo.  Pawang pagod sila mula sa mahabang lakad at mabigat na pasanin, ngunit masisigla at maraming kuwento.  Marami na muling gagawin kung kaya’t kailangang putulin na ito.  Ang dalang balita ng mga kasama ay may nakatakdang pulong ngayon sa isang baryo na kalapit dito, pupulungin ng mga PC (Philippine Constabulary) ang masa pagkat sosonahin raw itong lugar.   Malamang na sisimulan na muli ang konsentrasyon ng masa sa mga sentro ng baryo bilang paghahanda sa operasyon.

Sige, talagang kailangan nang tumigil.

MAKIBAKA, HUWAG MATAKOT!

                                                            Sa tagumpay,

                                                            Ka Luz

PS  Pagsulat niyo, ilagay niyo sa labas ng sulat, LUZ c/o HOLLAND. Ito ang aming PO Box no. Sa mga packages, ganito rin ang address tapos markahan niyo ng “PERSONAL” at itala sa labas kung anu-ano ang nilalaman. Ok ba?

HALAW KAY MA. LORENA BARROS 
(Mula sa They Dwell In Yellow Quiet) 

Dilaw ang kulay ng katahimikan
sa tahanan ng mga pobre.
Ang kanilang gasera 
ay gawa sa basyong bote, 
pinasakan ng basahan 
at nakapuwesto ngayon
kung saan katamtaman 
ang timpla 
ng liwanag at dilim.

Dilaw na katahimikan 
ang dala ng gabi 
sa tahanan ng mga pobre.
Walang maririnig
ni katiting na ingit 
mula sa mga bata
kahit pa madiin ang suntok
ng dilim sa sulok
kung saan sila 
madalas nakaumpok -- 
maliban na lamang
sa harap ng dulang 
at pare-pareho silang nagtatalo
kung para kanino
ang kakapiranggot na ulam. 
'Pag ganito, kumikinang 
ang mga matang luhaan
sa liwanag 
na dilaw ang kulay, bagay 
kung kaya di naglulubay
sa pagsaway ang matatanda 
hanggang magpanumbalik
ang bawat isa 
sa kani-kanilang 
tahimik na pagnguya. 

Magaan kung humakbang
ang mga paang tumatawid
sa patse-patseng sahig
sa tahanan ng mga pobre. 
Walang impit
na galit, o dabog
na maririnig
kahit matagal nang hukot 
ang mga balikat
at halos pumutok 
ang ugat 
sa mukha at palad 
kapwa ng bata 
at medyo may-edad. Sa gabi, 
isinasara nang maigi
ang bintana
sa tahanan ng mga pobre.
Gayunman, di nila kailangan
ang bakal na rehas
upang tiyaking hanggang 
doon lamang sa labas
ang mas lalo pang pobre.

THEY DWELL IN YELLOW QUIET

They dwell in yellow quiet

these houses of the very poor

the homemade gas lamps are

expertly placed – just so

they do not flicker much

though still the shadows cast

are insecure.

The night brings yellow silence to

the houses of the very poor

the many children do not cry, though

it is hellish dark, in the corners

where they are –

except when gathered

round the wooden table

they fight over their shares,

bright tears and eyes in the yellow light.

But the justice of the elders is

God’s own, and silence

reigns over the chewing.

And yet in the quiet houses of the very poor

they drag no heavy feet

over the patchwork floors,

There is no rebellion in 

their placid movements       

Although the shoulders stoop

and veins stand out on

wrinkled hands and faces old

or not

At night the windows are shut tight

in the houses of the very poor

the next best way to iron grills

To keep the poorer out

                                                                   - Ma. Lorena Barros                                                                                

                                                                      The Weekly Nation

                                                                      October 2, 1967. p. 28

LORENA – BALIK TANAW SA ISANG KAIBIGAN, KASAMA

Rolando Peña

Noong unang mga taon ng martial law na nagbunsod ng kilabot sa buong bansa, lagi akong sabik na matunghayan ang dyaryo para malaman kung may nangyari ba sa mga kaibigan at kasamahan na aktibong kumikilos laban sa makinaryang pandigma at panunupil ng diktadura.  Minamabuti  ko na rin kung walang balita, iniisip ko na lang na ligtas sila.  Nang ako’y nabinbin sa ibang bayan, nag-ibayo ang pananabik ko na makabalita sa mga nangyayari sa Pilipinas, at inaasam-asam ko ang pagdating ng dyaryo at magasin kahit medyo bilasa na ang mga balita dito.  Laking gulat, pighati at panghihinayang ko nang mabasa sa Far Eastern Economic Review na nagbuwis ng buhay si Laurie sa isang engkwentro sa Quezon.  Natagpuan sa isang bulsa niya ang isang tula.

                Yesterday I had a talk

                with an old man

                who had your eyes –

                The same laughing squint

                hiding a watchfulness

                that catches even hints

                of rainbows

                He spoke to me of patience

                in his voice a whole season...

                you have endured

      the first minute

      of your own dark season –

     Ah, I can bear to think of it

     only when I can see you smile!

     comrade, dear friend

     teach me how not to flinch

     through mine.

               

Nakilala ko si Laurie bilang makata noong siya’y estudyante pa sa Anthropology sa UP.  Aktibo siya noon sa kilusan laban sa pandirigma ng US sa Vietnam, kasama  ng mga kaibigan niyang makata at alagad ng sining.  Naging kaibigan ko siya at nakabarkada ko rin ang barkada niya, kabilang na ang iba pang kaklase niya sa Anthropology.  Mahigpit ang kanyang ina na ang gusto’y magtuon siya sa pag-aaral at hindi pumalaot sa walang katuturang aktibidad.  Madalas hinahatid namin si Laurie sa tirahan nila sa isang pinto ng apartment sa dulo ng 15^th Avenue sa Cubao, at sa mga pagkakataong  iyon ay doon na rin kami naghahapunan at paminsan minsan ay nakikipagdebate sa kanyang tiyuhin, si Aling, na napaka isrikto at may pagka-konserbatibo.  Dahil may trabaho na ako noon at mukhang responsable , pumapayag ang kanyang ina na magpagabi si Laurie kung ako at/o si Jerry Araos ang kasama o kaya kung may lakad sa Sabado o Linggo.  Kung minsan ginagabi siya ng uwi sa pagdalo sa mga konsyerto o dula at dinadayo pa namin noon ang Cultural Center, o kaya’y napapasarap ang kuwentuhan – diskusyon tungkol sa panitikan, pilosopiya. pulitika at kung anu-ano pa.

Parang bahagi na rin ako ng pamilya ni Laurie.  Dahil nakatira ako sa isang mataas na apartment sa Albany, na malapit lang sa kanila, doon na rin ako pinag-aalmusal ng kanyang ina.  May panahon ding pinupuntahan din ako ni Laurie para magpatulong sa term paper niya sa Anthropology at sinusundo siya sa gabi ng kanyang ina at tiyuhin.  Minsan naman ay dinayo ako ng buong pamilya para pakainin sila ng spaghetti dahil naipagmalaki ko na masarap ako magluto nito.  Noong katapusan ng 1969, sa Albany namin sinalubong ang Bagong Taon, kasama ang mga kaibigan.  Kinaumagahan, doon kami nag-almusal sa bahay ni Laurie at namangha ang kanyang ina dahil parang dinaanan ng mga sundalo ang handa niya, sa isang iglap ay halos naubos.

Noong 1970, naging higit na aktibo si Laurie sa kilusang protesta, una sa SDK at pagkaraan sa MAKIBAKA, lalo nang matapos siya sa pag-aaral.  Magkatabi kami sa rali noong Mayo 1 sa lumang Kongreso at nang nagsimulang magpaputok ang mga sundalo mula sa moog ng Intramuros ay magkahawak kaming umiwas, tumakbo sa direksyon ng Rizal Park. (Dito nasawi si Liza Balando at iba pang manggagawa).  Minsan naman, pagkatapos ng isang rali, nagtungo si Laurie at ibang akitibista ng MAKIBAKA sa lugar ng US Tobacco Corporation na pinagwewelgahan ng mga aktibistang manggagawa.  Dala pa ni Laurie noon ang kanilang istrimer at pilit silang pinapalis ng mga Metrocom subalit hindi sila natinag sa kanilang puwesto na hawak-hawak ang kanilang istrimer.

Sa kabila ng kanyang aktibidad kaugnay ng namumuno niyang papel sa kilusang protesta, hindi niya nalilimutan ang kanyang ina.  Minsan pinag-usapan namin na magandang proyekto ang pagtanghal ng dula ni Bertolt Crecht na “Mother” na batay sa nobela ni Maxim Gorky.  Hinggil ito sa ina ng aktibista na tutol sa pagkakasangkot ng anak sa kilusang rebolusyonaryo, hanggang sa wakas ay nakumbinse ang ina sa kawastuan ng kilusang ito at lumahok na rin siya dito.  Isinalin namin ito kasama si Mike (na ngayo’y kilalang katuwang na director ng pelikula sa ngalang Lore).  Ang problema sa pagsalin ay hindi namin alam ang himig ng mga kanta, pero isinalin na rin namin at pinalapatan ng himig sa kaibigan sa musika.  Kabilang dito ang awit na “Magsimula ng Pag-aaral,” “Papuri sa Sosyalismo” at iba pang awit na kasama sa mga kinanta sa palabas na “Barikada”.

Tunay na alagad ng sining si Laurie, patuloy siyang nagsusulat ng mga tula, nagbabasa ng mga katha, dumadalo ng mga konsyerto o nanonood ng mga palabas na nababalitang maganda.  Dumadayo pa kami ng Maynila noon mula sa Diliman para manood ng sine.  Halimbawa, matapos ng isang rali sa UP (welga ng mga istudyante), tumungo kami ng Quiapo para panoorin ang “The Assassination of Jean-Paul Marat as Performed by the Inmates of Charenton and Directed by the Marquis de Sade.”

May panahong hindi kami nagkita ni Laurie: nagtungo siya sa Isabela at doon sila nagkakilala ni Felix, na naging kabiyak niya.  Sa kasamaang palad, hindi nagtagal ay nagbuwis ng buhay si Felix para mailigtas ang ibang mga kasama.  Naibalita kay Laurie ang pagkamatay ni Felix noong Kongreso ng Movement for a Democratic Philippines (MDP).  Nang makita ko siya sa himpilan ng SDK-Mendiola sa may Pedro Gil, nakaupo siya sa isang sulok, tahimik na iniinda ang kasawian o kaya naman inaalala ang mga sandali nila ni Felix.  Wala akong masabi sa kanya sa mga sandaling iyon, bagamat nariyan ang mga katagang pampalubag-loob na bukang bibig ng mga aktibista sa ganitong pagkakataon.  Niyakap ko na lang siya at iniwan ko siya roon, bagamat ipinahiwatig ko na nariyan lang ako kung may kailangan siya sa akin.

Paglaon ay tinanggap na rin niya ang matagal nang nanunuyong si Ramon.  Nagtungo sila sa larangan subalit mayroon din silang himpilan sa bandang Marikina.  Kapag nagagawi si Laurie dito ay nagkikita kami, nagkukuwentuhan.  Kung may magandang palabas at kung may panahon siya, nanonood kami ng sine sa Cubao, kahit nasumbatan na siya ni Ramon hinggil ditto.  Sinabi naman niya na ako’y mapagkakatiwalaang kaibigan at kasama at hindi siya dapat mag-alala.

Nang isuspindi ang Writ of Habeas Corpus noong Agosto 1971, nilisan ko ang aking tirahan sa Albany bilang pag-iwas sa anumang masamang maaring mangyari.  Sinulatan ako ni Laurie muli sa aking kinalalagyan para isama sa kanyang pinamumunuang grupo na naghahanda ng kumperensya sa propaganda, na kabilang ang panunuri sa panitikan at sining sa konteksto ng kilusang protesta at rebolusyonaryong agos.  Nagkasama-sama kami sa isang bahay sa San Juan, kasama si Pete, Boni at istap ng mga Tagasalin, kayat walang tigil ang takatak ng dalawang makinilya.  Dumadating din dito ang ilang miyembro ng PAKSA na katulong namin sa paghahanda ng materyales para sa Kumperensiya.  Kapag medyo libre kami ay nanonood kami ng sine o dula. Naglalakad lang nga kami kung minsan hanggang Greenhills para manood ng sine.  Noong binyag ng anak ni Pete na dinaluhan naming lahat, pinanood din namin ang “Asedillo” sa Cubao. At minsan, sama-sama kaming magkasambahay na nanood ng produksyon ng PETA na “Ang Butihing Babae ng Sichuan” dula ni Brecht na isinalin sa Pilipino.

Hindi pa kami nagtatagal sa San Juan ay nabulabog kami nang hulihin si Gary, na dumadalo sa mga pulong sa aming tirahan.  Kaya’t dali-dali kaming naghanap ng malilipatan at maski gabi ay lumipat kami sa isang bahay sa Mandaluyong.  Kung minsan ay dumadating dito ang kanyang ina, na lumahok na rin sa kilusang lihim bilang kuryer.  Nang panahong iyon, lumahok na rin sa kilusan ang kanyang pinsan na si Chilet at si Malou na kaklase niya noon sa anthropology.  Sa mga libreng oras ay nagkukuwentuhan kami at nagtatalakyan hinggil sa maraming bagay.  Kung minsan ay dumadating dito si Eugene Gray at lalong nagiging buhay ang aming usapan.  Naitanong minsan ng kasama namin sa bahay na si Karina kung ano ang mga pinag-uusapan namin at parang hindi kami nauubusan.  Pero ibang tao talaga si Laurie, hindi lang siya isang matatag na rebolusyonaryo, isa rin siyang makata at siyentipiko, at bukod dito ay marami din siyang alam sa pilosopiya kayat hindi lang napapako sa isang paksa o bagay ang kanyang mga interes.  Gayunman, alam niya ang kanyang prioridad at matatag ang kanyang paninindigan sa mga simulain ng rebolusyon.

Matagumpay na naidaos ang aming kumperensya at hindi na kami nagkita pang muli, bagamat may mga pagkakataon na nababalitaan ko siya. 

Minsan nagpadala siya sa akin ng sulat, kasama ng dalawang libro.  Kasama ito sa mga naiwan kong libro na ang iba ay nauwi sa pangagalaga niya.  Sinabi niya sa sulat na alam niyang paborito ko ang mga ito, hindi ko na kailangang hanap hanapin ang mga ito sa panahong gusto kong makapagbasa ng mga makakatas na kataga na may iba’t ibang lasa.  Ito’y katipunan ng mga tula ni Federico Garcia Lorca at mga tulang Europeo.  Sa pagdaan ng panahon, nawala na rin ang mga ito, ngunit naghanap at nagpahanap ako ng libro ni Lorca hindi katagalan pagkaraang mabalitaan ko na siya ay nagbuwis ng buhay.  Pinalad naman ang isang kaibigan na umuwi sa Amerika na nakatagpo ng sipi nito sa bahay ng kanyang ina (wala na raw sa mga tindahan ng libro).  Nasa akin pa ang siping ito hanggang ngayon, nag-uudyok sa akin na sariwain ang mga gunita kay Laurie sa tuwing bubuklatin ko ito.  

Mga Ala-ala ko kay Lory

Nakilala ko si Lory sa isang symposium sa Vinzon’s Hall tungkol sa isyu ng peminismo o women’s liberation noong 1970. Sa pulong na iyon ay tinalakay kung bakit kailangan ang hiwalay na organisasyon para sa kababaihan at bakit dapat patingkarin ang isyu ng kababaihan na loob ng mas malalaking isyu ng lipunan.

Sa mga panahong iyon, isang henerasyon ng mga kabataan ang tila isang dambuhalang alon na humampas sa bato ng tradisyon at establisimento . Pumalaot ang aktibismo ng mga estudyante sa mundo ng politika at kinalaban ang mga ugat ng sakit ng lipunan. Ang women’s liberation ay inihip ng hanging kanluran patungong Pilipinas at ilan kaming mga kabataang estudyante ang nahalina sa ganitong kaisipan.

Isa si Lory sa mga lider na nagsalita sa symposium. Malumanay magsalita si Lory. Sweet and soft spoken ika nga ngunit matatag mangusap. Parang mababatubalani ang kanyang kausap dahil puno ito ng sinseridad. Alam mo na ang taong ito ay nagsasabi ng tapat at hindi naghahabi lamang ng mga salita.

Pagkatapos ng symposium ay nilapitan ako ni Lory. Pinuri niya ako kapagdaka sa isang sanaysay na sinulat ko tungkol sa katayuan ng mga kababaihan nuong sinaunang panahon. Ito ang una kong napansin sa kanya. Hindi niya pinalalampas ang pagkakataong purihin ang isang kasama sa magandang ehemplo o nagawa nito.

Noong sama-sama kaming nakatira sa headquarters para siyang nanay na kumakalinga sa mga anak. Mother hen ang biro namin sa kanya. Over protective siya sa amin at "pinakikialaman" niya ang aming mga buhay buhay lalu't ito ay may kinalaman sa puso. Ayaw niyang may nang-aagrabiyado sa amin na mga kalalakihan.

Bilang mga aktibista ay puno ang aming mga araw sa mga rali at teach-in at sa gabi naman ay naglalamay kami sa pag-aaral tungkol sa mga pilosopiya at problema ng lipunan. Si Lorie ay di ko kinakitaan ng pagkapagod o panghihinawa sa dami ng iniaatas niya sa sariling mga gawain. Madalas siyang inuumaga sa harap ng typewriter sa pagsulat ng mga artikulo o manipesto. Hindi rin siya namimili ng trabaho. Maliit o malaki, importante man o hindi ang gawain ay pareho lang sa kanya.

Isa sa mga batayang prinsipyo na pinanghawakang mahigpit ni Lory ay ang diwa ng pagpuna-sa-iba at pagpuna-sa-sarili na napulot namin sa rebolusyonaryong karanasan ng Tsina. Hindi pinalalampas ni Lory ang mga bagay na sa tingin niya ay nakakasira sa samahan o simulain. Hindi siya nangingiming punahin ang iba sa mga kahinaan nito ngunit kaakibat nito, mas mahigpit siyang pumuna sa sarili. Anumang hingiin niyang tibay sa iba ay tinutumbasan o pinupunuan niya ng mas higit na pagpapatibay o pag-asa sa sarili. Pinilit ni Lory na iwaksi ang “burges” na tendensiya ng pagka-makasarili at pagpapalagay na mas mataas ang sarili kaysa iba. Sa bagay na ito ay nakita ko kung paano binago ni Lorie ang kanyang sarili para maging ka-isa na siya sa puso’t diwa sa pinaglilingkuran niyang masa.

Noong baguhan pa lang ako sa kilusan ay napansin ko na madalas mag-ingles at magpaka “intelektwal” si Lory na marahil ay nakasanayan niya bilang iskolar sa UP. Nangingimi tuloy akong makipag-usap sa kanya. Ngunit siya na mismo ang nakahalata sa ganitong tendesiya. Nabanggit niya sa ilang malapit na kasama na dapat tigilan na nila ang “pribadong lengguwahe” na sila-sila lamang ang nagkakaunawaan. Napansin ko rin na habang tumatagal ay mas “nakikinig” si Lorie kaysa “nagsasalita” bagama’t alam kong mas marami siyang maibabahaging kaalaman. Nakita ko rin ang kanyang kababaang loob at kasigasigan na matuto sa karanasan ng iba lalu na kung ang kahalubilo niya ay mga pangkaraniwang mga tao.

Isa mga di ko malilimutang ala ala tungkol kay Lorie ay noong magkasama kaming nagpipiket sa US Tobacco Corporation sa may pier area sa Maynila. Taong l969 noong sumiklab ang welga ng mga manggagawa ng US Tobacco laban sa kapitalistang dayuhan na nagmamay-ari nito. Maraming kabataang estudyante ang nakilahok sa piketlayn, duon na natutulog sa may kalsada, umulan man o umaraw.

Isa ako sa mga estudyanteng nagbababad sa piketlayn. Isang araw ay tinawag ako ni Lorie upang magsagawa ng isang “misyon” na iniutos sa kanya ng mga nakakataas. Kailangan umanong sirain namin ang moral ng mga eskirol, ang tawag namin sa mga manggagawa na inupahan ng pabrika upang humalili sa mga welgista. Magsasagawa kami ng isang ma-dramang eksena. Iiskandaluhin namin ang isang babaeng eskirol sa harap ng maraming tao. Magpapanggap si Lorie na kunwari siya ay inagawan ng asawa ng naturang babae. Ang plano ay pagmumukhaan ni Lorie ang babae habang humahagulgol ako sa pag-iyak.

Habang papalabas sa pabrika ang mga manggagawa noong bandang hapon ay sinabayan namin ang isang babae pagsakay niya sa bus. Umupo kami ni Lorie sa likuran ng bus habang pasulyap sulyap kami sa babae. Di nagtagal ay nakarating kami sa may bandang Espana Extension. Huminto ang bus sa gitna ng trapik. Nakahalata ata ang pobreng babae sa aming “maitim” na balak kaya’t dali dali itong bumaba. Hinihintay kong tumayo si Lorie para sundan namin ang babae ngunit sa di ko mawaring dahilan ay hindi tuminag si Lorie sa kanyang pagkakaupo. Nagsayang kami ng tila napakahabang sandali. Nagtaka talaga ako. Sa loob-loob ko ay hindi namin maaabutan ang babae kung saan man ito paroroon. Pagbaba namin sa bus ay gayun nga ang nangyari. Nawalang parang bula ang babae.

Pinagisipan ko ng malalim ang pangyayaring ito. Bakit kaya sa huling sandali, ay tila pinaghinawaan siya ng loob at hindi niya nakayanang ituloy ang balak. Sa aking palagay may magkasalungat na tunguhin sa pagkatao ni Lory ang sa tuwi-tuwina ay namamalas ko. Sa isang banda ay naroon ang kanyang diwang palaban, ang kanyang pag-akap sa alituntunin na tanging sa isang madugong paghahasik lamang mapapalaya ang bayan. Sa gabay ng diwang ito ay pinasidhi ni Lorie ang kanyang giting at tapang at hindi siya nangiming humawak ng armas sa paglaban sa pang-aapi. Ngunit sa isang banda ay naroon ang isang makataong Lorie na punong puno ng pagmamahal sa kanyang kapwa, mapagkalinga, maunawain, matulungin, mapagbigay, maalalahanin at nagtataglay ng marami pang magagandang ugali ng isang tunay na Pilipino.

Nanimbang marahil si Lorie sa isinagawa naming “misyon” sa US Tobacco. Naging bulag kaming tagasunod sa iniutos sa aming gawain maisulong lamang ang proletaryadong simulain. Ngunit sa kabila noon ay hindi namin inalintana ang makataong karapatan ng kawawang babae na ang tanging layunin lamang ay kumita ng kaunting pera. Gusto kong isipin na nangibabaw ang makataong adhikain ni Lorie kaysa sa atas ng isang abstraktong prinsipyo.

Hindi ko rin malilimutan ang panahong ginugugol niya upang alamin at lutasin ang aming mga personal na problema, tungkol sa pamilya man o personal na buhay. Kahit nasa kalagitnaan kami ng pakikibaka hinggil sa malalaking isyu ay naroon si Lory upang makinig sa aming pinakamaliliit na hinaing sa buhay. Naalala ko tuloy ang isang personal na problema noon na sa wari ko ay simbigat ng mundo. Dahil nga napasabak ako kaagad sa kilusan sa murang edad at wala pang muwang sa mga bagay ay minsan na akong naigupo ng problemang may kinalaman sa pakikipag-relasyon.

Hindi ko na babanggitin dito kung anuman iyon, basta ang nangyari ay hindi ako tumigil sa pag-ngunguyngoy at paghihimutok sa isang tabi na tumagal ng maraming araw. Walang sinuman sa mga kasamahan ko noon sa MAKIBAKA ang makapagpahinto sa aking tila pagkalunod sa mga di magandang pangitain. Hangga’t sa huli ay ‘dinala’ ako kay Lorie na sa mga panahon na iyon ay nailipat na sa ibang gawain at malayo na sa amin. (Nalaman ko na kahit iba na ang destino ni Lorie ay inaalam pa rin niya ang tungkol sa amin). Aywan ko ba naman kung ano ang mayroon sa mga sinabi ni Lorie kung bakit sa isang iglap ay nabunot niya ang tinik na nasa aking dibdib at “bigla” kong naunawaan ang lahat. Simula noon ay lalung umigting ang sampalataya ko kay Lorie.

Tao si Lorie at bumibigay din siya sa kalungkutan ngunit hangga’t maaari ay hindi niya ito pinahahalata o hinahayaang makagambala sa gawain. Minsan ay naputukan si Lorie ng pillbox na lumapnos sa kanyang magandang binti. Isa itong aksidente na naganap sa loob ng aming himpilan. Hindi ko man lamang namalayan na nasugatan siya dahil ni hindi niya ito nabanggit sa akin. Ganoon si Lorie, iniinda niya ang mga sugat, sa katawan man o sa puso. Noong namatay ang una niyang kasintahan ay wala akong napansin na kaiba kay Lorie, patuloy pa rin siya sa mga itinakda sa sariling gawain. Hangga’t dumating ang kailaliman ng gabi. Tabi tabi kami noon na natutulog sa isang kuwarto. Tila sa gitna ng isang masamang panaginip ay narinig kong tumatangis si Lorie. “Ayaw ko nang gumising” paulit ulit niyang sinasambit. Sa lungkot ng kanyang tinig ay hindi ko na rin napigil ang pagpatak ng aking luha.

Bumalik ang dating sigla ni Lorie noong namamaalam na siya sa amin papuntang kanayunan. Pinakamimithi ni Lorie ang sumanib sa bagong hukbo at lalung sumidhi ito ng mag-alay ng sariling buhay ang kanyang kasintahan. Niyaya ako ni Lorie na maglakad sa tabing dagat sa kahabaan ng Roxas Boulevard. Malapit kasi dito ang himpilan namin sa may San Andres Bukid. Napansin kong hilig ni Lorie ang naglalakad. Inihabilin sa akin ni Lorie ang pamamahala ng organisasyon.

Masayang malungkot ang naramdaman ko. Iba kasi pag dalawa lang kayong nag-uusap ni Lorie. Damang dama ko na espesyal ako sa kanya, na ka-iba ako kaya buo ang atensyon niya sa akin. (Ngunit alam ko rin na ganito siya sa kahit sinong kausap). Sa mga binilin sa akin ni Lorie, ang hindi ko malilimutan ay nang ipaalala niya sa akin ang huling binigkas sa kanya ng isang kasamang nawawala, na pinaghihinalaang dinukot ng mga itinuturing namin noon na mga kaaway. Ani Lorie, “ang sabi ni Charlie bago siya mawala ay kailangang ituloy natin ang gawain.” Palagay ko ito rin ang gugustuhing habilin ni Lorie para sa atin.

(Isinulat ng isang kasapi ng MAKIBAKA bandang 1980s)

Maria Lorena Barros, Kamag-aral

Jose Pepito Manansala Cunanan, Class ’70

A.B. Anthropology

8 September 1997       

The 1970 Philippinensian, the official yearbook of the University of the Philippines had on its first page the photos and description of four graduates in the College of Arts and Sciences:

                        Ma. Lorena Morelos Barros, A.B. Anthropology

                        Edna Benito Buenviaje, A.B. American Studies

                        Jose Pepito Manansala Cunanan, A.B. Anthropology

                        Geraldine Loman Fiagoy, A.B. Anthropology

            The arrangement was done in the alphabetical order.  For all its worth, the association with Lorie was more than just a sequence.   

            From the start, Lorie had left impressions of a woman who stood out among her peers and would be equal if not better to her seniors, in the academe or profession.  It was in a Sociology class in 1967 where I had my first recollection of her presence.  Her personal appearance was of the casual type, jeans and short sleeved blouse.  She would sit on the side of the table to the right of our professor while most of us preferred facing our mentor.  She was an articulate student who raised questions and provided her own views on the subject matters discussed.  More than merely being bookish, she spoke as one who had done her own readings not only of textbooks and references but of  the lives of people and the realities of Philippine society.

            We were classmates in most Anthropology subjects: folklore, theory, archeology, social anthropology.  While most of us were content attending classes, Lorie would be handling some classes as a student instructor.  She would engage in researches and writings over and above our normal load of studies.  In the senior year, we became officers of the Anthropological Society, she as Vice-President and I as PRO. But whether in the classroom, in the Anthropology museum or at the basement or in the corridors of Palma Hall or as we walked over to the Library, Lorie would exude the  spirit of an articulate person, who had both the grasp and the confidence of her understanding and analysis of issues, events and personalities.  This sometimes brought her into clashes and disagreements with other students and even with some of her seniors or professors.  And yet, it was generally an attitude of recognition and respect for a person of her caliber.  On the social and personal side, there were those among our colleagues who were attracted to her but whom she did not pay attention to.  She was on the one hand attracted to others who seemed not to take notice nor reciprocate such feelings.

            When we started in 1967, my classmates were mostly teeners, who were ten years my junior.  I was married with a three year old daughter and had finished my theological studies in the seminary.  Nevertheless, I associated with my classmates as a peer, learning with them and sometimes learning from them.  And definitely Lorie was one person who had much to share in terms of her intellectual abilities, incisive insights and experiences outside of the classroom and beyond books. 

            The years 1967-1970 could be considered the golden years of student activism, social and political involvement.  The formation which one went through was definitely beyond the classroom and the library.  We learned our lessons in demonstrations and rallies, in DGs (discussion groups) and the protest marches snaked through the major streets leading to the US Embassy, Malacanang and Congress. Participation with the various sectors of society, students, urban poor, workers, farmers broadened one’s perspective and analysis of history, events, and personalities beyond the classroom setting.  It was more than just a professor teaching students.  It was an opportunity to learn from those who were marginalized and oppressed in Philippine society.  The analysis identified the classes clashing with the feudal hacenderos, the political lords and the business elites and bureaucrats, and the military and government as co-conspirators with the US powers and interests.  Lorie would take a key role as an advocate who articulated such critical situations in Philippine society.  She would take a very active role in organizing work in action-oriented organizations such as the Samahan ng Demokratikong Kabataan.

            Later when I worked on a publication entitled BIHAG:  Mula Ulo Hanggang Talampakang Pagkabihang ng mga Pilipino sa mga Korporasyong Multinational, it was my turn to acknowledge Lorie’s role and influence when I dedicated this work Alay kay Maria Lorena Barros, Kamag-aral.

            As fellow students we also had lighter moments and found time to meet and visit with family and friends.  A group of Anthro majors were our guests in our home in Muzon, Malabon, including Lorie and a special friend.  She was someone dear to me, my wife Bethzie, and our daughter Jay.  She updated us on her whereabouts and what she would be involved in.  It was my turn to visit her in San Andres where she was engaged in an alternative schooling for urban poor children and on occasional meetings d uring protest marches and open rallies.  Later on, her activism brought her to the larger issues on the rights and roles of women in Philippine society as she became the lead organizer of MAKIBAKA (Malayang Kilusan ng Bagong Kababaihan).

            The declaration of Martial Law, Marcos dictatorship and the worsening social conditions challenged Lorie to take a more radical stance in terms of her commitment and organizational involvement.  Her revolutionary fervor found its place in the New People’s Army as a way of dealing with the basic problems of the Filipino people and Philippine society.

            Jay was in my office when the news reached us that Lorie was killed in an encounter with the military in Quezon.  We could only grieve and weep at the loss of someone whom we had known as a schoolmate and as a friend of the family.

            At her farewell rites, I used as eulogy for Lorie the words of Jesus found in the Gospel of John (15:13) : 

Greater love hath no (wo)man than this: that a (wo)man lay down his/her life for his/her friends. (Walang pag-ibig na hihigit pa sa pag-ibigt ng isang taong nag-alay ng kanyang buhay para sa kanyang mga kaibigan).

And this act could be contextualized in the song of Andres Bonifacio:

            Aling pag-ibig pa ang hihigit kaya,

            Sa pagkadalisay at pagkadakila?

            Tulad ng pag-ibig sa tinubuang lupa?

            Wala na nga, wala…

……

……

            On 11 April 1970, the Commencement Day for Class ’70, many graduates wore red bands as a sign of protest.  Some carried and waved the red flag and raised clenched fists during the rites.  Lorie chose not to march in the traditional procession.  She led a group of graduates and other students in protest.  Her option was to march with the suffering masses of the Filipino people.  For this, she offered herself and shed her blood for the cause of the liberation of the Filipino masses and the goal of a national democratic society.  The oblation of her body, blood and life was the choice she made as a graduate of the University of the People.